Մարտի 15, 2009,
PRM.am
Վիոլետ– Ուտոպիանայի ձեր դասախոսություններում և մեր զրույցի նախորդ մասում դուք խոսեցիք բանասիրության երկու գյուտերի` առասպելի և բնիկի մասին: Ներկայացրիք, թե ինչպես 18-րդ դարի վերջինառասպելը իր արդիական տարողությամբ երևան եկավ մի խումբ բանասերների շնորհիվ։
Եվ որպես դրա հայկական արձագանքներից մեկը հիշատակեցիք Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպի առաջաբանը, աղետյալ հոր և համր որդու զույգ կերպարները` որպես ազգային գաղափարի և ազգային երևակայության ծննդյան վկայական։ Այսինքն` թե առասպելի, թե աղետյալ ու մունջ բնիկի գյուտը բանասիրության գործն է: Դասախոսության ընթացքում գործածում էիք նաև «հնարք» կամ «հնարանք» բառերը։
Մարկ- Պարզապես ֆրանսերեն և անգլերեն invention բառն է, որ կպտտեր մտքիս մեջ, և որուն համար կփորձեի համազոր բառ մը գտնել հայերենով։ Մարսել Դետիեն անունով ֆրանսացի շատ ծանոթ հունաբան մը գեղեցիկ ու կարևոր գիրք մը ունի` «L’invention de la mythologieե վերնագիրով։ Դո՛ւք ըսեք, թե ինչպես պետք է թարգմանել։ Առասպելաբանության գյո՞ւտը, ստեղծո՞ւմը, հնարա՞նքը, բացահայտո՞ւմը, հայտնաբերո՞ւմը։ Նույնպես Անդրե ֆոն Հենտի անունով ամերիկացի պրոֆեսոր մը «The Modern Construction of Myth» անունով գիրք մը ունի, որուն մեջ երկրորդ գլուխը, ամբողջությամբ Գերմանիո ռոմանթիքներու (վիպապաշտներու) առաջին սերունդին նվիրված, կկոչվի «The invention of myth»։ Ինչպե՞ս թարգմանել։ Իրենք` վիպապաշտները կհայտնաբերեի՞ն արդյոք «առասպելըե որպես առարկա, թե կստեղծեի՞ն զայն որպես գաղափար ու գործառնություն։ Ամեն պարագայի` կկառուցեին «առասպելիե իմաստը մեզի համար։ Այդ էր դասախոսություններուս երկրորդ կեսին նպատակը. ցույց տալ, որ «առասպելի» արդիական կառուցում մը կա, որ իր կարգին` կրնա առասպել նկատվիլ, բայց անշուշտ տարբեր իմաստով մը։ Այդ արդիական կառուցումն է, որ հասած է մինչև Դանիել Վարուժանի և Հակոբ Օշականիժամանակաշրջանը ու ստիպած է, որ իրենք պայքարին անոր հետ ու անոր դեմ, ընկալեն զայն, ու իրենց աշխարհն ալ, իրենց փորձառությունն ալ ընկալեն անոր ընդմեջեն։ Ստիպած է, որ «արվեստ» կոչվածը մտածեն ու գործադրեն «առասպելինե և «առասպելաբանական կրոնքինե հետ կապակցությամբ։ Եվ քանի որ այդ կառուցումը բանասիրական էր, բանասիրության գործն իսկ էր, իրենք կախյալ էին բանասիրութենեն, նույնիսկ երբ ոգի ի բռին` կհակադրվեին բանասիրության։
«Գիտությունների թագուհին» և քաղաքականությունը
Վիոլետ– Իսկ այս ամբողջի մեջ ի՞նչ տեղ ունի քաղաքականը։ Ի վերջո` «քաղաքականություն» բառը կար ձեր դասախոսությունների ընդհանուր վերնագրի մեջ` «Առասպել, արվեստ, քաղաքականություն»։
Մարկ- Բայց ամեն տեղ է «քաղաքականությունը», ամեն անկյունի մեջ ծվարած է։ Քանի մը օրինակներ պիտի տամ պատասխանելու համար ձեր հարցումին։ Նախ և առաջ` բանասիրությունը որպես արդիական երևույթ, որպես թագուհի գիտություն (այդպես կհռչակեր ինքզինք 19-րդ դարուն` Էռնեստ Ռընանի բերնով), ծայրեծայր քաղաքական է։ Քաղաքական է, որովհետև «բնիկի» հավաքական կերպարը ստեղծած է, և այդ կերպարն է, որ 19-րդ դարու ազգայնականություններուն հիմքն է, բանասիրականի և ազգայնականի մեղսակցության զսպանակն է։ Քաղաքական է, որովհետև բանասիրությունը հումանիզմի գիտությունն է, հումանիզմին կողմե հռչակված «այլին» գիտությունը (և անշուշտ «ինքնագիտությունե որպես «այլագիտություն»), այսինքն` «այլին» վրա իշխելու լավագույն ձևը։ Իսկ այդ լավագույն ձևը անուն մը ունի։ Կկոչվի «գաղութատիրություն»։
Ա՛յդ է գաղութատիրությունը, ուրիշ ոչի՛նչ։ Գիտությամբ իշխելու գիտությունն է։ Եվ ասկե անդին` քաղաքական է ուրիշ պատճառներով ալ։ Քաղաքական է, որովհետև «առասպելիե արդի գաղափարը ստեղծած է, այսինքն ներհայտ կերպով` «առասպելակերտումիե կարողության գաղափարը, որ, ինչպես գիտեք թերևս, հատուկ էր «արիականե ցեղին, ուրեմն որմե զրկված էին ըստ էության «սեմականե ցեղին պատկանողները։ Սեմականի և արիականի այդ գլխապտույտ պատճառող զատորոշումին մասին չխոսեցա դասախոսություններուս ընթացքին, բայց այդպե՛ս է, «արևելաբանասիրության» հանճարեղ արդյունքներեն մեկն է։ Այդ զատորոշումին համաձայն է, որ 1914-ին,«Մեհյան» հանդեսի էջերեն ներս, Կոստան Զարյան կրնար արտասանել իր հակասեմական այլանդակ (բայց այդ մտածողության համաձայն` այնքա՜ն տրամաբանական) խոսքերը։ Բանասիրության ցեղային մտածողությունը կվերածվեր այդտեղ ուղղակի ցեղապաշտ աշխարհայացքի մը։ Դուք ըսեք հիմա ինձի, այս բոլորը քաղաքական չե՞ն։
Իսկ երբ նույն հանդեսին մեջ Օշական, ազգակերտումի գործողությունը իրագործելու համար, կսպասեր նոր տեսակի արվեստագետներու, արդյոք քաղաքական չէ՞ր արվեստի իր ըմբռնումը, ըմբռնում մը, որ ի դեպ` յուրահատուկ չէր իր անձին, այլ ամբողջ սերունդին հատկանիշն էր, քանի որ 19-րդ դարու մտածողական ավանդության գագաթնակետն էր ան։
Այդ ամբողջին սկզբնական դրդումը կգտնվի նորեն վիպապաշտներուն մոտ։ Իրե՛նք էին, որոնք պետք ունեին «առասպելակերտումի», որպեսզի մարդուն հավաքական ինքնակերտումը կարենային վստահիլ արվեստին ու արվեստագետին։ 20-րդ դարու նացիները հոյակապ կերպով գիտցան քաղել այդ ամբողջին դասը։ Մարդ կերտեցին իրենց հասկցած ձևովը, նոր առասպել ստեղծեցին, ազգին ու մարդկության արվեստագետները ուզեցին ըլլալ։ Նացիական քաղաքականության խորագույն հատկանիշն է այդ մեկը` քաղաքականության գեղարվեստականացումը։ Այդ բնորոշումը տվողը Վալտեր Բենիամինն էր 30-ական թթ.։ Ո՞վ կհասկնար զինքը այն ատեն։ Ինքը այդ գեղարվեստականացումին կուզեր հակադրել արվեստի քաղաքականացումը` որպես ընդդիմության և դիմադրության միջոց։ Չեմ գիտեր` ճիշտ պատասխա՞նն էր, թե ո՛չ։ Ամեն պարագայի` մեր պարտականությունն է այսօր այդ ամբողջը վերստին ձեռք առնել, վերստին մտածել, մտածումի այդ ամբողջ շենքը քակել, մեկ բառով` ապակառուցել։
Ապակառուցումը` հակառակորդի բեմից, հակաթույնը` թույնից
Վիոլետ- Ուրեմն, վերջին դասախոսության ընթացքում, երբ Կաֆկայի մասին խոսեցիք, նորից նույն «ապակառուցմանե ծրագրի շարունակությո՞ւնն էր։
Մարկ- Անշուշտ։ Կաֆկայի ամենավերջին պատմվածքներեն մեկուն ընթերցումով (1923-ի «Ժոզեֆին երգչուհինե) ուզեցի ցույց տալ, թե ինչպե՛ս Կաֆկա խնդրո առարկա կդարձներ «արվեստ», «առասպել» և «քաղականություն» իրարու առնչող և այդ առնչումին ընդմեջեն` մեր արդիականությունը հառաջուց որոշող մտածողությունը։ Կարծեմ` մեր հարցազրույցին սահմաններեն դուրս կիյնա բացատրելը, թե ի՛նչ ձևով կկատարվի այդ «խնդրո առարկա դարձնելը»։ Ըսեմ միայն, որ հեղինակը այստեղ տրամախոսություն մը կկազմակերպե վիպապաշտներուն հետ, ու այդ ընելու համար ստիպված է վերադառնալու այն բեմին վրա, ուր առասպել և արվեստ կփոխանակեն իրենց արժեքները։
Ստիպված է լուրջի առնելու այդ սկզբնական փոխանակումը, հավասարումը, շրջագայությունը արվեստի և առասպելի միջև։ Վտանգավոր արարք մըն է, ինչպես ամեն ապակառուցող արարք, որովհետև ստիպված է հակառակորդի բեմին վրա փոխադրելու ամբողջ գործողությունը, որպեսզի բացվին այդ բեմին հորիզոնները։ Այս մասին կուզեի խոսիլ ավելի մանրամասնորեն տարբեր առիթով։ Ժամանակաշրջանը, որուն մեջ կապրինք, ինքը մեզի կուտա մեր քննադատական ռազմամթերքը իրեն դեմ պայքարելու համար։ Ատկե խուսափում չկա։ Բանաձևումով մը, որ քանի մը անգամ կրկնեցի վերջին պահերուն ընթացքին` հակաթույնը կգտնվի թույնին մեջ։
Ո՞վ է «մետրոպոլիտյան ինտելեկտուալը»
Վիոլետ- Ուրեմն, կսպասենք այդ «տարբեր առիթինե և Կաֆկային նվիրված ձեր վերլուծության հրատարակությանը։ Իսկ հիմա ուզում եմ հարցնել «մետրոպոլիտյան ինտելեկտուալիե մասին. թեմա, որ բանավեճի ձևով դրսևորվեց ձեր դասախոսության ընթացքում և ձեր կողմից հուզումնալից հայտարարության առիթ տվեց։ Ո՞վ է այդ «մետրոպոլիտյան ինտելեկտուալ» ասվածը և ինչո՞վ է վիճահարույց։
Մարկ- Էդուարդ Սայիդի առաջին և ամենեն սուր քննադատներեն մեկը հանդիսացավ Այճազ Ահմադ անունով հնդիկ մտավորական մը, երկար հոդվածով մը, որ այսօր մատչելի է իր «In Theory» գրքին մեջ (Orientalism and After: Ambivalence and Metropolitan Location in the Work of Edward Said, In Theory, 1992)։ Սայիդին դեմ ուղղված ամենեն խորունկ քննադատություններեն մեկն է։ Առաջինն է, ի միջի այլոց, որ գիտցած է անմիջապես տեսնել «Օրիենտալիզմ» գիրքին երկդիմությունը` հումանիստ և հակահումանիստ կեցվածքներուն միջև։ Այդ մասին խոսեցա արդեն։
Մեզ հետաքրքրողը հոս ուրիշ տեսակի քննադատություն մըն է, այն մեկը, որ կըսե, թե Սայիդ կխոսի metropolitan մտավորականի իր դիրքեն։ Բառը չուզեցի աճապարանքով թարգմանել, որովհետև հատուկ նշանակություն մը ունի։ Նույնիսկ այսօր, երբ Հնդկաստանը անկախ երկիր է, հին` բրիտանական գաղութատիրության հետքերը չեն վերացված անշուշտ, և Նյու Յորքեն կամ Լոնդոնեն խոսողն ու պատգամներ արձակողը կշարունակե գրավել, Ահմադի նման հնդիկ մտավորականի մը աչքին, գաղութատիրական դիսկուրսի դիրքերը` որքան ալ ազնիվ ու հակագաղութատիրական ըլլան իր նպատակները։
Ահմադ ինքը ուրդու լեզվով գրող մըն է, ու իր կեցվածքը այն է, որ գաղութատիրական հետքերուն վերացումը կրնա կատարվիլ միմիայն«ներսենե, գաղութատերի լեզվեն ձերբազատվելով։ Նյու Յորքեն խոսիլը և անգլերենով արտահայտվիլը այսօր ամեն պարագայի` նոր գաղութատիրության մը նշաններն են, և այդ իմաստով` Էդուարդ Սայիդի «Օրիենտալիզմը» խոցելի է իր հիմնական երկդիմության պատճառով։ Ահմադ նաև մարքսական մտածող մըն է, որ «Օրիենտալիզմի» մոտեցումին մեջ կտեսներ գաղութատիրության երևույթին նկատմամբ որոշ ապաքաղաքականացում մը։
Վիոլետ- Ուրեմն հարցն այն էր, թե Սփյուռքից ժամանող հայախոս մտավորականը կարո՞ղ է արդյոք համարվել «մետրոպոլիտյան ինտելեկտուալ», քանի որ երկար տարիներ ապրել է Նյու Յորքում ու դասավանդել նույն Քոլումբիա համալսարանում, ուր պաշտոնավարում էր Էդուարդ Սայիդը` ենթադրաբար նաև վերջինիս հետ անձնական կապեր էլ ունենալով։ Ա՞յդ էր վիճահարույցը։
Մարկ- Եթե լավ հասկցա, այո, ա՛յդ էր։
«Խուլ» Հայաստանը և «մունջ» Սփյուռքը
Վիոլետ- Ձեր արձագանքը հետաքրքիր էր, որովհետև մի նոր երանգ էր հնչեցնում, մի տեսակ սփյուռքյան դիրքորոշում, որ այլապես պիտի լսելի չլիներ կամ գոնե այդքան հստակ կերպով չբացահայտվեր։ Եվ քանի որ մեր խոսակցության սկզբում «իգականե և «սփյուռքյան»դիրքորոշումների կառուցային համանմանության մասին խոսեցիք, արդյոք կարելի՞ է ձեր այդ հակազդեցությունը արձանագրել հայաստանցի մեր ընթերցողների համար։
Մարկ- Այդտեղ ամեն պարագայի շփոթություն մը կար, զոր գտա արտակարգ կերպով վիրավորական։ Ստիպվեցա պատասխան մը բանաձևել` դրժելով անձնական վերագրումներու չպատասխանելու խոստումս։ Պատասխանը ուներ մոտավորապես հետևյալ հանգամանքը։
Սփյուռքը, որքան որ գիտեմ (բայց կրնամ սխալիլ), մետրոպոլ մը չէ, ինչպես Նյու Յորքը հնդկական աշխարհին մետրոպոլը կրնա թերևս նկատվիլ։ Սփյուռքը ձեր` Հայաստանի հայերուդ հակերեսն է, այդ հակերեսը զոր չեք տեսներ։ Կապրիք կտրված ձեր կեսեն։ Ժամանակը եկած է ամբողջանալու։ Ժամանակը եկած է հանդիպման։ Անգիտանալով հայախոս Սփյուռքը, որպես մտքի աղբյուր, իր մտային ավանդությամբ, իր մեծ գրողներով, իր օտարության փորձընկալումով, դուք ձեզ է, որ կանգիտանաք։ Կանգիտանաք ձեր ամբողջությունը։
Իրականությունը այն է, որ պատրաստ եք գրկաբաց ընդունելու բուն metropolitan մտավորականները, անոնք, որոնք իրենց հայությունը կհռչակեն օտար շրջանակներե ներս` առանց դույզն իսկ գաղափար ունենալու հայ մտային իրականության մասին, կթարգմանեք զիրենք հայերենի, կցուցադրեք ձեր գրախանութներուն մեջ։ Բայց ո՞ւր են Սփյուռքի մեծ գրողներն ու մտածողները, անոնք որոնք քաջ գիտեին հայ իրականությունը, որոնք կխոսեին նաև ձեզի, հուսահատ խոսակցությամբ մը, երբ կգրեին իրենց գործերը։ Ութսուն տարի է` Սփյուռքեն ո՛չ մեկ գիրք չէ մտած Հայաստանի սահմաններեն ներս։ Այսօր Սփյուռքի գրականություն կդասավանդվի համալսարանը, այո՛։ Բայց Նիկողոս Սարաֆյանի մը, Հակոբ Օշականի մը, Զարեհ Որբունիի մը, Վահե Օշականի մը, այսինքն` Սփյուռքի իսկական և ո՛չ թե գավառական մտավորականներուն մարդկային փորձառությունը, գրողի ապշեցուցիչ վաստակը, գեղագիտական ու մտածողական վերիվայրումները երբևիցե հասա՞ծ են ձեր ուղեղներուն։ Եթե առաջին դեմքով պետք է խոսիլ անպայման, ես անոնց համեստ աշակերտն եմ, իրենց ժառանգորդն եմ, իրենց հետմահու ներկայացուցիչն եմ։ Կուզեմ հանդիպեցնել զանոնք ձեզի, այսինքն` հանդիպեցնել ձեզ ձեզի հետ, ձեր այն մասին հետ, որ ձեր հակերեսն է»: Հապավված ձևով` այս էր հակազդեցությունս։ Անշուշտ «դուք»-ը, զոր կգործածեմ հոս, ներկաներուն չէր ուղղվեր, այլ իրենցմե անդին կանցներ։ Եթե պահելու ըլլամ մեր խոսակցության սկիզբի ստորոգությունը, կհասներ «հայրենականին»։
Ժամանակակից հայ գրականությունը` հոգեվերլուծության «պատգարակին»
Վիոլետ– Ձեր ունկնդիրները ուսանողներ էին, գրողներ, ժամանակակից արվեստի ներկայացուցիչներ: Վերջին տարիներին մի տեսակ գրոհ ձևավորվեց ձեր բառով` «հայրենական» սահմանների ներսում, գրականության զարտուղի նկատված դեմքերի դեմ։ Նույն տեսակի հարձակում կարծես թե չկա ժամանակակից արվեստի ներկայացուցիչների դեմ։ Ինչպե՞ս կբացատրեք այս երևույթը։ Արդյոք կերպարվեստը, ժամանակակից արվեստը ավելի ազատական դիտորդնե՞ր ունի։
Մարկ- Դժվար հարցում։ Հոս` Երևան գտնված օրերուս կարդացի 2004-ին «Գարունի» մեջ (թիվ 9) լույս տեսած հոդված մը, «Գրականություն և հիվանդություն. Նարցիսական դարաշրջան» վերնագրով։ Չափազանց հետաքրքրական հոդված մը, որ կցուցաբերեր լայն ծանոթություն մը հոգեվերլուծական նորագույն տեսաբանութենեն ու հմտաբար կմեջբերեր Դելյոզի և Գատարիի մտորումները գրականության և հիվանդության վերաբերյալ։ Հասնելու համար սակայն ի՞նչ բանի։ Պարսավի և իբր թե ախտաճանաչումի։ Պարսավը և «ախտաճանաչումը» ուղղված էին այսօրվան Հայաստանի ամենեն տպավորիչ գրողներեն մեկուն` Կարեն Ղարսլյանին։ Մեկ հատիկ մեջբերում մը բավական է, որպեսզի ընթերցողը հասկնա, թե ի՛նչ շեշտ որդեգրված էր հեղինակին կողմե Ղարսլյանի գրականության անդրադարձող այդ «քննադատականե խոսքին մեջ. «Ազգայնամոլի և Կարեն Ղարսլյանի միջև տարբերությունը ձևական է. դա կոլեկտիվիստական հիվանդագին նարցիսիզմի և անհատապաշտական նարցիսիզմի տարբերությունն է։ Կամ մի՞թե գրողների մեջ քիչ կարելի է գտնել նարցիսների։ Կարեն Ղարսլյանը տարբերվում է միայն պաթոլոգիայի աստիճանով»։
Ուրեմն` այսպե՛ս։ Եթե ախտաբանական գրականություն մըն է, ուրեմն պետք է ախտաճանաչել և… ուղղել։ Հոգեվերլուծական տեսաբանության վրա հիմնված գրական քննադատություն մը մշակված է ատենոք ֆրանսական աշխարհեն ներս մասնավորաբար։ Չեմ խոսիր Ֆրոյդի աշակերտներուն մասին, որոնք շատ կսիրեին իրենց տեսությունները կիրառել հռչակավոր գրողներուն վրա։
Այդպիսի քննադատություն մը կուզեր գործին ընդմեջեն գրողին հասնիլ, երևան բերել անոր գաղտնիքները։ Գրական գործը այդ ձևով բացատրված կնկատվեր։ Այդ տիպի գրաքննադատության մը հիմնավոր սկզբունքներուն խոր անբավարարությունը շատոնց ցույց տրվեցավ մասնագիտական գրականության մեջ։ Կկարծեինք, որ վերջացած հարց մըն էր։ Բայց այսօր տեսե՛ք, որ Հայաստանի մեջ վերստին գլուխ կցցե, գիտական անառարկելի (և եթե կթույլատրեք, պիտի ավելցնեի` անամոթ) ոճով մը։
Գրականության ազատագրո՞ւմ, թե՞ ախտորոշում
Վիոլետ– Պարզվում է` ոչ միայն հռչակավոր, այլև հայ երիտասարդ ու անհայտ գրողին էլ է հնարավոր ազատել հոգեվերլուծողի պացիենտ լինելու ճակատագրից, եթե ձեր նման ինտելեկտուալներ ունենանք: Օրինակ, Ադոռնոն, խոսելով Բոդլերին էդիպյան կոմպլեքսով տառապելու մեջ մեղադրող Լաֆարգի մասին, նույնիսկ անհեթեթ է համարում հարց տալ` արդյոք առողջ լինելու դեպքում Բոդլերը կկարողանա՞ր գրել«Չարի ծաղիկները», կամ նյարդայնությունը արդյոք վա՞տ է ազդել գործերի որակի վրա: Ադոռնոն ասում է, որ գեղարվեստական գործերը հոգեվերլուծության համար արթմնի երազներ են, դրանք շփոթվում են փաստաթղթերի հետ: Նա քննադատում է ստեղծագործությունը այն ծնող պատճառների չգիտակցված հեռարձակում համարելու հոգեվերլուծական տեսության միտումը: Եվ մանկամտություն է համարում արվեստում ամեն ինչ անգիտակցականի հետ կապելը, քանի որ «գեղարվեստական գործն ստեղծելու ընթացքում բնազդային մղումները ազդակ են` մյուս շատ ուղեկցող հանգամանքների հետ մեկտեղ»:
Մարկ- Բայց ատկե անդի՛ն անցնող բան մըն է հոս տեղի ունեցածը։ Գրաքննադատություն չէ իրականության մեջ։ Գործի մը վերլուծումը չէ։ Լռության մատնելու փորձ մըն է։ Նորմատիվ դիսկուրս մըն է։ Որովհետև ի՞նչ կնշանակե հիվանդության մասին խոսիլ գրողի մը պարագային, ի՞նչ կնշանակե ախտաճանաչելու արարքը, եթե ո՛չ ուղղելու միտում մը։ Հոգեվերլուծական ստորոգություններով` գրական կյանքը (և կյանքը ընդհանրապես) նորմավորելու, նորմատիվացնելու ձգտում մը։ Դելյոզի մեջբերումներն ալ հոս եթե բան մը կմատնեն, խորունկ շփոթության մը նշաններն են, ուրիշ ոչի՛նչ։ Ժիլ Դելյոզ ֆրանսացի ա՛յն փիլիսոփան էր, որ ամբողջ կյանքին ընթացքին պայքարած է ճիշտ ու ճիշտ հոգեվերլուծական տեսություններուն վրա հիմնված այդ նորմատիվական ձգտումներուն դեմ` գրականության (և հիվանդության) ազատագրումին ի խնդիր։ Եվ հիմա հայաստանյան մամուլին մեջ իր անունը կգործածվի նորմատիվական ախտաճանաչումնե՞ր կատարելու համար։ Հո՛ս է անամոթությունը։
Ժամանակակից արվեստը իր ավանդությունն ունի, որ չի հպատակիր հոգեվերլուծական ստորոգություններուն։ Ազատագրումի պատմություն մըն է` գրողներու և արվեստագետներու անխուսափելի պաթոլոգիաներեն անկախ։ Գրականության մարզին մեջ լեզուն իր ծայրագույն սահմաններուն հասցնելու փորձն է էականը։
Վերոհիշյալ հոդվածին հեղինակը կըսե, թե Ղարսլյանի գրականությունը ավանգարդ չէ։ Շատ լավ։ Ուրեմն ինձի թող բացատրվի, թե ի՛նչ է ավանգարդը։
Իսկ ձեր հարցումին պատասխանելու համար, կարծեմ` կերպարվեստի պարագային նորմատիվացնելու ձգտումները նույն ձևով չեն գործեր պարզապես։ Չի նշանակեր, որ չկան։ Հաստատութենական ուժեր են այդտեղ, որ կպայքարին մեկը մյուսին դեմ։ Խնդրո առարկան լեզուն չէ,«տեսանելին» է, որպես այդ։ Իսկ տեսանելին շատ դյուրությամբ կարելի է անտեսանելի դարձնել կամ պարզապես անտեսել, կարելի է գետոյացնել իրեն հատուկ հաստատություններու մեջ։ Բայց ժամանակակից արվեստը բավական հասուն է այսօր, որպեսզի կարենա տեսանելիին սահմանները պեղելու իր աշխատանքը տանիլ չեմ ըսեր անվրդով, բայց գոնե` անկաշկանդ։ Հոգեվերլուծական նորմատիվացումի փորձերը չեն հասնիր մինչև հոն։ Մխիթարանք մըն է, առնվազն։ Այս իմաստով` գրականությունը և կերպարվեստը դասեր ունին քաղելիք մեկը մյուսեն։
Այս է նաև, կենթադրեմ, պատճառը, որ Երևան հրավիրված էի «Ուտոպիանայիե նման կազմակերպության մը կողմէ, որուն առաջնահերթությունը կերպարվեստն է, տեսանելիին դաշտն է։ Դաշնակիցներ ենք։ Կաշխատինք մտքի, լեզվի և տեսանելիի ազատության ի խնդիր, բոլոր նորմատիվացումներուն դեմ։ Եվ կկարծեմ` երկար ճամփա մը ունինք կտրելիք միասին։
Աղբյուրը` Անմիջական միջաՄտում
